Vergezichten

Algemeen

We leven in onzekere tijden. De oorlog in Oekraïne, de stikstofproblematiek en de hoogste inflatie ooit in Nederland gemeten, hebben impact op gemeenten. Ook op Aa en Hunze. Dit terwijl we voor het gevoel net aan het bijkomen waren van de gevolgen van Corona. Soms overheerst het gevoel van crisis naar crisis te gaan, terwijl we de focus op de lange termijn zouden willen hebben. 

De vergezichten uit de Sturingsmonitor hebben juist tot doel die focus aan te brengen. We geven duiding aan de grote thema’s van deze tijd om er tijdig op in te kunnen spelen. Ten behoeve van de begroting 2024 enerzijds, maar zeker ook om ruimte te maken voor accenten die we in de toekomst meer of anders aan willen brengen. 

Op veel macro ontwikkelingen hebben we als gemeente Aa en Hunze geen invloed. Maar de gemeente staat wel in de voorste linie waar het gaat om praktische oplossingen en het verzachten van de gevolgen. Duurzaamheid, opvang van vluchtelingen, bestaanszekerheid en wonen zijn thema’s waar we iets mee moeten, terwijl onze mogelijkheden niet onbeperkt zijn. Financieel en organisatorisch proberen we  met incidentele middelen mouwen te passen aan problematiek waarvan we aanvoelen dat het wel eens een permanent karakter zou kunnen hebben.

We zijn trots op Aa en Hunze. We willen ons unieke karakter behouden, terwijl een aantal ontwikkelingen onze inwoners, verenigingen en bedrijven in een kwetsbare positie brengt. Ook de gemeentelijke organisatie moet vanuit een beperkte schaal omgaan met een veelheid van taken, verantwoordelijkheden en externe ontwikkelingen die inwerken. En dan hebben we zelf ook nog ambities. 

Dat betekent dat we als gemeente creatief moeten zijn. In een schuivende wereld moeten we - ondanks dat we soms zullen moeten reageren op crises en incidenten - proberen de hoofdlijn vast te houden. We kijken op een integrale manier naar de maatschappelijke effecten die we nastreven, op het gebied van leefbaarheid, zorg of veiligheid. Hierna volgen de trends die wij als gemeentebestuur het belangrijkst vinden. 

Integraliteit

De gemeente werkt met 5 pijlers. Dat is een prettige manier om samenhang aan te brengen. Sommige uitdagingen waar we de komende jaren voor staan, zijn ook over de pijlers heen met elkaar verbonden. Keuzes op het ene vlak worden (on)mogelijk gemaakt door omstandigheden op andere terreinen. 
De onderstaande trends zijn bewust in eerste instantie niet in afzonderlijke thema’s weergegeven. Hierdoor komen raakvlakken en voorwaardelijkheden tussen pijlers en onderwerpen optimaal tot hun recht. Deze Vergezichten zijn bedoeld om zicht te krijgen op ontwikkelingen die urgenter worden, en die eventueel aanscherping vragen. In gesprek met uw raad willen we bepalen welke elementen op welke manier moeten doorwerken naar 2024 en verder. 
Voor een aantal trends geldt, dat de exacte impact en de gevolgen die dat zou moeten hebben, nader moet worden onderzocht. We doen hierna voorstellen voor mogelijke werkconferenties op dat soort thema’s. Daarnaast is voor een aantal ontwikkelingen al een richting te geven. Op die richting horen we graag uw reactie. 

Trends en ontwikkelingen

Gemeenten krijgen de afgelopen jaren steeds meer taken en verantwoordelijkheden. Gemeenten worden gezien als de overheidslaag die het dichtst bij de burger staat. Dat is de reden geweest om een aantal jaren geleden een aantal zaken te decentraliseren, maar dat was onderdeel van een trend die er al langer was. De afgelopen jaren hebben nieuwe taken vaker het karakter van crisis gekregen, waarbij met spoed een oplossing moest worden gezocht. Dat gaat om opvang van vluchtelingen, maar ook om compensatieregelingen voor bijvoorbeeld energie.

De onzekerheid die we in de wereld om ons heen zien, bereikt ook Aa en Hunze. Op een aantal vlakken zien we schaarste ontstaan, en dat dwingt tot keuzes. We zien dat het lastiger wordt om voorzieningen, leefbaarheid en bestaanszekerheid voor alle inwoners, bedrijven en verenigingen overeind te houden. Hierdoor ontstaan verschillen tussen groepen en tussen gebieden binnen Aa en Hunze. Als we gelijke kansen willen blijven bieden, zullen we verschillen moeten overbruggen. De vraag is hoe we ons als gemeente tot die uitdagingen moeten verhouden? 

Bestaanszekerheid onder druk

Opeenvolgende crises – oorlog, inflatie – hebben gezorgd dat grote groepen mensen in een kwetsbare positie zijn gekomen of de kans lopen dat hen dat nog overkomt. Zoals vrijwel heel Noord-Nederland scoort Aa en Hunze hoog op het percentage huishoudens dat risico loopt op energie-armoede: 12%. Ook verenigingen en bedrijven voelen de gevolgen van inflatie aan den lijve, terwijl Corona eerder al een aanslag deed op het weerstandsvermogen. De gemeente heeft al aandacht voor armoede, schuldenproblematiek en minima. 

De huidige situatie maakt echter, dat meer groepen in de problemen komen op meer levensterreinen. Dan kan bijvoorbeeld om de eerste levensbehoeften gaan, maar ook over de woonsituatie, zorg of onderwijs. Die situatie is niet voor iedereen hetzelfde: we zien grote verschillen tussen gebieden op het veen en op het zand. Ook sommige ondernemers hebben het zwaar. Juist onze lokale ondernemers zijn de banenmotor van onze gemeente, zij zorgen voor werk. Het is van belang dat de gemeente deze ondernemers faciliteert en stimuleert. 

Demografie

Demografische ontwikkelingen maken dat de opgave van de gemeente op bepaalde onderdelen verandert. Aa en Hunze vergrijst en heeft te maken met instroom van inwoners met specifieke behoeften. In Aa en Hunze is 27,4% van de inwoners ouder dan 65. Daarmee vergrijst het sneller dan gemiddeld in Nederland (20%), een ontwikkeling die nog door zal zetten tot 2040. Dit heeft gevolgen voor het gemeentelijk beleid. Deze groep heeft een andere woonbehoefte, geeft meer druk op de zorg en relatief gezien neemt het aantal beschikbare mantelzorgers en potentiële vrijwilligers af. Ook zal bepaalde sociale problematiek als eenzaamheid toenemen. 

De bevolkingssamenstelling verandert ook door de instroom van vluchtelingen. Recent onderzoek door het CBS laat zien dat deze groep de bevolkingskrimp nog enigszins dempt. De afgelopen jaren heeft Aa en Hunze zich voor wat betreft de opvang van Oekraïners en andere vluchtelingen van zijn beste kant laten zien. In een crisissfeer werden de handen uit de mouwen gestoken en werd de opvang georganiseerd. Het gevoel van tijdelijkheid die deze eerste fase kenmerkte, wordt steeds meer verruild voor het besef dat dit ook permanente effecten heeft. Zo zullen zowel Oekraïners als andere nieuwkomers zich als inwoner kunnen gaan vestigen in onze gemeente. 

Ruimtelijke schaarste

De gemeente heeft bij uitstek invloed op de fysieke omgeving waarin inwoners leven. De ontwikkelingen en opgaven van nu hebben vaak ook een ruimtelijk effect. Thema’s als woningbouw, duurzame energievoorziening, klimaatadaptatie, natuurontwikkeling, stikstofreductie, sociale inclusie en (verkeers)veiligheid leggen een claim op de schaarse ruimte. Bij een aantal van die claims is sprake van urgentie, waardoor de druk om keuzes te maken, toeneemt. 

De claims op de fysieke ruimte zijn afkomstig uit verschillende dossiers. Verschillende belangen conflicteren dan met elkaar. Wensen vanuit wonen, vanuit het sociaal domein, vanuit de optiek van duurzaamheid en vanuit veiligheid zouden los van elkaar tot andere fysieke aanpassingen leiden, dan dat er vanuit het grotere geheel een afweging zou worden gemaakt. Aan de andere kant is de uitkomst van de discussies over stikstof nog ongewis. Naar aanleiding daarvan zou voor een bepaald areaal de vraag kunnen ontstaan naar een nieuwe functionaliteit.

Doorwerking

Aa en Hunze is een prachtige plattelandsgemeente. Het is sterk, vitaal en veilig. Dat willen we zo houden, maar het is lastig om alle voorzieningen in de lucht te houden. Onze dorpen en ons platteland strekken zich uit over een relatief groot gebied en onze middelen zijn beperkt. Bovenstaande trends en ontwikkelingen maken, dat deze uitdagingen de komende jaren meer aan de oppervlakte zullen komen. 

Het is aan de hand van deze Vergezichten zaak om te onderkennen welke ontwikkelingen eventueel vragen om bijstelling? Waar zou onze inschatting van nu moeten leiden tot aanpassingen of accentverschuivingen in de richting van 2024 en verder? 

Werkconferenties

Op sommige vlakken zijn er ontwikkelingen gaande die complex zijn, veelvormig en die deels buiten de invloedssfeer van de gemeente liggen. Toch heeft de gemeente een rol. Het college wil graag met de raad een strategisch gesprek voeren over de vraag hoe de gemeente zich tot deze ontwikkelingen zou moeten verhouden. Dat zouden we kunnen doen in de vorm van werkconferenties over:

•    Bestaanszekerheid onder druk

Dilemma: werkende armen
Ook Aa en Hunze heeft kwetsbare inwoners. Deze ´traditionele minima´ hebben een laag inkomen, bijvoorbeeld doordat zij afhankelijk zijn van uitkeringen. Voor deze groep zijn al regelingen werkzaam. Door de huidige prijsstijgingen komt een bredere categorie in de problemen: werkende armen. Het gaat om werknemers die net te weinig verdienen om de rekeningen te betalen, maar net teveel om in aanmerking te komen voor toeslagen. Hun vaste lasten zijn te hoog, en hun inkomen te laag. De mogelijkheden van de gemeente om hun leefsituatie te verbeteren, worden begrensd door wet -en regelgeving. Op welke manier moet de gemeente zich tot deze groep verhouden?

•    Ruimtelijke schaarste

Dilemma: claims op fysieke ruimte
Er zijn op dit moment veel vraagstukken in het ruimtelijk domein die vragen om een oplossing voor inwoners, bedrijven en onze leefomgeving. We willen vanuit de woonopgave meer huizen, vanuit de zorg andere huizen, vanuit duurzaamheid meer netcapaciteit, enzovoorts. Daar speelt de stikstofcrisis in een plattelandsgemeente als de onze dwars doorheen. We voelen aan dat we al deze zaken zullen moeten gaan plannen, en dat er dan een probleem ontstaat: de ruimte is er simpelweg niet voor alles wat we willen. We willen afwegingen en keuzes maken op basis van een samenhangende visie op onze leefomgeving, en niet gebaseerd op toevalligheden. Op welke manier willen we als gemeente dit proces vormgeven?

Vragen aan de raad

1.    Herkent u de trends en ontwikkelingen in deze Vergezichten?

2.    Ziet u andere trends en ontwikkelingen die hierboven nog niet zijn genoemd?

3.    Doen we als gemeente op deze onderdelen voldoende? Waar is eventueel intensivering of bijsturing vereist?

4.    Acht u de bovenstaande thema’s geschikt als onderwerp voor werkconferenties? Kunt u instemmen met 'Ruimtelijke schaarste' als direct te plannen werkconferentie?